“Baylar, yemin ederim ki, her şeyi fazlasıyla anlamak bir hastalıktır; gerçek, tam manasıyla bir hastalık.”
Fyodor Dostoyevski, Yeraltından Notlar eserinde 19. yüzyıl modern dünyasının duyguları hiçe sayan katı pozitivizmini eleştirirken, insanın iç çatışmalarını ele alır.
Yazar hassas karakterli ve son derece kindar yer altı şahsiyeti üzerinden yalnız adamı dolaylı olarak adeta bir kadavra gibi inceler. Bastırılmış duyguların açığa çıkardığı huzursuz insanı resmeder.
Kitap, hasta ve eski bir Petersburg memurunun fikirlerini ve iç dünyasını kâğıda dökmelerinden oluşur. Dostoyevski’nin okuyucuya doğrulttuğu parmak olan bu isimsiz kitap kahramanı, içe dönük ve oldukça yalnız bir adamdır.
Uyumsuz, kaba ve sivri şahsiyeti yüzünden toplum tarafından dışlanmıştır. Böylesine bir adamın iç dökeceği kimse kalmadığından, fildişi kulesinde kalemine sarılmıştır. İnsanın iç dünyasına inmek isteyen yazar bunu ustaca inşa ettiği yeraltı adamı üzerinden yapmıştır.
Zekâsı ve yüksek farkındalığı başına bela olmuştur yer altı adamının. Kötü huylarından ne kadar sıkıntı çekse de kendiyle barışıktır, mükemmel olma arzusu yoktur. Tam da bu sebepten olacak ki insanın kusursuz bir makine gibi eğitilmesi gerektiği fikrine metaforlarla karşı çıkar. Onun gözünde insan, bir formülle tanımlanabilecek bir varlık değildir. İnsanın irrasyonel oluşunu, çelişkilerini, arzu ve öfke gibi denetlenemez yönlerini savunur. Rasyonel aklın tüm meseleleri çözeceği varsayımına şüpheyle yaklaşır. Ona göre bazen insan, “iki kere iki dört eder” gibi bir kesinliğe bile sırf özgürlük arzusuyla karşı çıkabilir.
Sonrasında anlattığı başından geçen birkaç olayla da bunu gözler önüne serer. Kibirli dostlarıyla girdiği çatışmalar, bir kadına duyduğu aşağılık duygusu içeren sevgi ve kendini sürekli küçük düşürmesi, insan tabiatının öngörülemezliğine ve rasyonaliteye sığmazlığına örnekler sunar. Onun iç hesaplaşmaları, hem ferdin kendiyle olan trajedisini hem de akılcılığın sınırlı evrenini kırar.
Fyodor Dostoyevski Yeraltından Notlar eserinde bir çatalı psikoloji, diğer çatalı felsefeden bir sapan yapmış, edebi lisanıyla çağının fanatik rasyonel aydınlarını hedef almıştır. Modern insanın akıl, düzen ve ilerleme saplantısına karşı, onun çatlaklarını, sapmalarını ve buhranlarını edebiyat aracılığıyla gün yüzüne çıkarmıştır.
Yeraltı, yalnızca bir metafor değil; modern insanın varoluşsal yalnızlığına, sistemin dışında kalmış şuurlu bir ruhun yaşadığı özündeki labirente açılan kapıdır. Dostoyevski bu labirenti adım adım gezdirirken okura yalnızca bir karakter değil, kendi karanlık tarafının aynasını da sunar.
——-
Serâzât.com’da yayınlanan yazı ve şiirlerin fikrî hakları ilgili yazar ve şairlere aittir. Bütün hakları saklıdır. İzinsiz kopyalanamaz.
